Wypalenie zawodowe

„Spalać się dla dobra innych jest rzeczą szlachetną, ale nie wypalić do końca…!”

– syndrom wypalenia zawodowego nauczycieli i przeciwdziałanie.

 

 

„Z dumą powiada człowiek wokoło,

że wśród obowiązków wschodzi.

Wkrótce obwieszcza już nie tak wesoło,

że w obowiązków zginął powodzi.”

(E. Roth)

 

Problematyka wypalenia zawodowego stanowi dziś wyodrębnioną dziedzinę badań na gruncie psychologii. Zagadnienie to doczekało się licznych modeli teoretycznych i badań empirycznych wyjaśniających etiologię, dynamikę i mechanizmy wypalenia, a także umożliwiających planowanie działań na rzecz przeciwdziałania temu zjawisku.

Niemal u samych początków badań nad zjawiskiem wypalenia zainteresowano się praca nauczycieli. Należy on bowiem do grupy zawodów, które charakteryzuje bezpośredni kontakt z ludźmi orz związane z relacjami interpersonalnymi zaangażowanie i wymiana emocjonalną. Także tu, podobnie jak w innych profesjach pomocowych istnieje asymetria miedzy psychologicznymi kosztami związanymi z wysiłkiem podejmowanym przez pracownika a gratyfikacją uzyskiwaną w skutek realizacji swojej roli. Ososby wykonujące zawód nauczyciela obarczane sa dużymi wymaganiamie ze strony uczniów, ich rodziców, ze strony kolegów z pracy, dyrektora szkoły,a także ze strony rozmaitych instytucji. Wiele z tych wymagań jest trudnych do pogodzenia. Obciążenia doświadczane przez pedagogów potwierdzają wyniki badań przeprowadzonych przez WHo i UNESCO, według których 25-33% nauczycieli przyznaje die do odczuwania silnego stresu w szkole. Z badań przeprowadzonych w Polsce wynika, ze 23% polskich nauczycieli wykonywana przez siebie pracę uważa za silnie lub bardzo silnie stresującą.

Czym jest wypalenie zawodowe („bourning syndrome”)? Jest ono przedłużoną reakcją na przewlekłe, emocjonalne i interpersonalne stresory, szczególnie często występującą w zawodach „ukierunkowanych na ludzi” (personel służb pierwszej pomocy, personel medyczny, psychologowie, pedagodzy, terapeuci, nauczyciele, urzędnicy, pracownicy socjalni, księża itp.)

Pojawia się powoli i najczęsciej niepostrzeżenie, nasilając z dnia na dzień swoje objawy. Wystepuje, gdy pracownik przestaje odczuwać satysfakcję z wykonywanej pracy, jego rozwój zawodowy zostaje zahamowany, odczuwa przepracowanie i niezadowolenie z wykonywanego zajęcia, które wcześniej sprawiało mu przyjemność. Jest to wynik “wypalania się”, czyli silnego stresu występującego na skutek przepracowania. Stąd nauczyciele stanowią grupę wyraźnie narażoną na rozwój tego syndromu. Wielu pedagogów odczuwa negatywny wpływ stresu zawodowego na ich życie rodzinne i osobiste relacje z innymi. Jednym z następstw stresu i wypalenia jest porzucanie zawodu w ciągu kilku pierwszych lat pracy lub zmiana zawodu nawet po przepracowaniu 20 lat i więcej. Dotknięty wypaleniem nauczyciel staje się mało skuteczny w wykonywanej przez siebie pracy. Wykazując negatywną postawę wobec uczniów, może zniechęcać ich do efektywnego korzystania z procesu kształcenia, wywołując negatywne skutki w w edukacji, co pociąga za sobą złożone konsekwencje społeczne.

W literaturze odnajdujemy wiele definicji tego zjawiska. Najbardziej znane to:

  • Freudenbergera (1980) – stan zmęczenia czy frustracji wynikający z poświęcenia sie jakiejś sprawie, sposobowi życia lub związkowi, co nie przyniosło oczekiwanej nagrody.
  • Maslasch (1982) – zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań, który może wystąpić u pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób.
  • Aronsona (1988) – stan fizycznego, emocjonalnego i psychicznego wyczerpania przez długotrwałe zaangażowanie się w sytuacje, które są obciążające pod względem emocjonalnym.

Wypalenie w zawodach wymagających wspierania i ciągłych kontaktów z innymi rozwija się w trzech fazach:

FAZY ROZWOJU ZWZ:

  1. WYCZERPANIE EMOCJONALNE – przejawia się poprzez:
  • brak satysfakcji i zadowolenia z wykonywanego zawodu,
  • trudność z kontrolowaniem emocji
  • konflikty ze współpracownikami
  • wyraźne obniżenie nastroju (dominuje uczucie smutku, bezsilności, lęk, poczucie winy
  • objawy psychosomatyczne (uczucie zmęczenia, bóle głowy, żołądka, bezsenność, problemy gastryczne itd.)
  1. DEPERSONALIZACJA – przejawia się poprzez:
  • zwiększoną bezosobowość w relacjach interpersonalnych
  • pogardę, zobojętnienie, irytację względem innych osób (w tym uczniów, rodziców)
  • spadek empatii, współczucia, chęci niesienia wsparcia
  • poszukiwanie źródeł problemów uczniów i ich rodzin w nich samych
  • coraz bardziej przedmiotowy stosunek do podopiecznych
  • wzmożoną wrogość w stosunku do podopiecznych
  • izolację
  • dążenie do samotności
  1. BRAK OSIĄGNIĘĆ W PRACY – przejawia się poprzez:
  • realne pogorszenie sprawności i jakości wykonywanej pracy
  • zwiększanie intensywności pracy/ celowe unikanie swoich obowiązków
  • poczucie bezsensu
  • niechęć do utożsamiania się z pełnioną przez siebie rolą zawodową
  • niechęć do rozwoju

Na szybkość pojawienia się syndromu wypalenia w zawodzie nauczyciela bez wątpienia mają wpływ poszczególne czynniki występujące w szkole/placówce, stresory życiowe niezależne od pracownika, jak choroba członka rodziny, problemy finansowe itp., oraz czynniki tkwiące w samej osobie nauczyciela. Oto, co wpływa na jakość naszej pracy oraz myślenie na jej temat i reagowanie na nią:

Wysokie wymaganiami w miejscu pracy

  • duży poziom wymaganej od pracownika odpowiedzialności i wiedzy
  • szeroki zakres obowiązków
  • presja czasu
  • oczekiwania uczniów, rodziców i zwierzchników (często nierealistyczne)
  • narażenie na ocenę społeczną
  • kontrola ze strony zwierzchników i innych współpracowników
  • niesprecyzowany wymiar czasu pracy
  • konflikt ról
  • niejasność, sztywność ról
  • nieadekwatne przywództwo w miejscu pracy
  • motywowanie, oparte wyłącznie o system wzmocnień negatywnych
  • nadmierna biurokracja
  • brak systemu wsparcia społecznego
  • nieustanne doświadczanie porażki
  • wyłączenie ze współdecydowania
  • brak bezpieczeństwa zatrudnienia
  • brak szacunku ze strony pracodawcy
  • lub współpracowników
  • zaniżone wynagrodzenie, etc

Niski poziom kontroli sytuacji

  • problemy organizacyjne w miejscu pracy
  • brak premiowania, dodatkowych środków motywujących
  • brak odpowiednich narzędzi do pracy
  • niewystarczające wsparcie (brak superwizji, zespołów samokształceniowych, zespołów omawiających przypadki, szkoleń, warsztatów itd.)
  • brak wpływu na poziom obciążenia pracą i ilość obowiązków
  • słaby poziom komunikacji ze strony zwierzchników i innych współpracowników
  • nierównomierny rozkład obowiązków pomiędzy nauczycielami

Czynniki dodatkowe

  • cechy osobowości, temperamentu (neurotyczność, perseweratywność, podatność na zranienie, niski poziom samooceny, wysoka reaktywność emocjonalna, poziom aktywności życiowej, przykre doświadczenia wcześniejsze)
  • poziom motywacji osiagnięć
  • brak adekwatnych strategii radzenia sobie ze stresem
  • poczucie kontroli lub jego brak
  • problemy osobiste
  • problemy ze zdrowiem fizycznym, psychicznym
  • problemy wychowawcze, rodzinne
    • nadmierny perfekcjonizm, naiwny idealizm
    • stawianie sobie wysokich wymagań przy niewielkich możliwościach wpływu na sytuację
    • irracjonalne przekonania, życzeniowa interpretacja wydarzeń,
    • nadmierna racjonalizacja, defensywna postawa wobec porażek
    • brak lub słaba organizacja czasu prywatnego i czasu pracy
    • traktowanie niepowodzenia w pracy w kategoriach osobistej porażki
    • brak lub mała dbałość o swoje ciało, dietę, ćwiczenia fizyczne, rytm snu, relaks i podstawową higienę nadmierne zaangażowanie emocjonalne, etc

Wypalenie zawodowe w zawodzie pedagoga nie pojawia się z dnia na dzień. To złożony proces, w którym dochodzi do skumulowania się wielu symptomów, informujących o pogłębiających się problemach. Dlatego właściwa i szybka autodiagnoza własnej sytuacji i stanu funkcjonowania w zawodzie umożliwia podjęcie działań zaradczych i dokonanie pożądanych zmian. Bez względu na to, w której z faz zespołu wypalenia zawodowego aktualnie się znajdujemy, problem ten zawsze w określonym stopniu

  • zaburza nasze relacje z otoczeniem,
  • odbiera nam umiejętność pełnego cieszenia się życiem,
  • negatywnie wpływa na samopoczucie psychiczne oraz fizyczne.

 

A oto jak obraz kliniczny wypalenia zawodowego u konkretnych osób rozpoznają specjaliści

OBJAWY FIZYCZNE:

  • Dominujące poczucie zmęczenia.
  • Zaniedbywanie aktywności fizycznej
  • Zakłócenia snu.
  • Zaburzenia łaknienia.
  • Zaburzenia seksualne (brak ochoty na seks).
  • Nadużywanie alkoholu, leków, etc.
  • Częste choroby bez rozpoznawalnych przyczyn.

OBJAWY EMOCJONALNE I BEHAWIORALNE:

  • Trudności w relaksowaniu się.
  • Utrzymujące się poczucie znużenia.
  • Obniżony nastrój.
  • Stała obecność negatywnych postaw i myśli.
  • Długotrwałe resentymenty lub urazy wobec innych ludzi.
  • Regularnie występujące poczucie osamotnienia lub izolacji.
  • Nawracające lęki.
  • Poczucie pustki i braku sensu.
  • Rosnąca ilość zachowań impulsywnych bez względu na
  • Niekontrolowane zachowania agresywne.

OBJAWY W RODZINIE I FUNKCJONOWANIU SPOŁECZNYM:

  • Obniżenie zainteresowania życiem rodziny.
  • Łatwiejsze wpadanie w irytację lub złość na członków rodziny.
  • Spędzanie większej ilości czasu poza domem bez wyraźnego powodu.
  • Opór przed wspólnym wypoczynkiem lub niemożność cieszenia się nim.
  • Zwiększająca się ilość czasu spędzanego samotnie.
  • Nadmierne oglądanie telewizji jako sposób ucieczki od problemów.
  • Nasilony stres towarzyszący dużym zmianom życiowym.
  • Obniżenie poczucia wsparcia.

OBJAWY ZWIĄZANE Z PRACĄ:

  • Utrata zapału.
  • Poczucie, iż stale brakuje na coś czasu.
  • Obawy i opór przed pójściem do pracy.
  • Rosnące poczucie niekompetencji.
  • Poczucie „marnowania” czasu.
  • Trudności w kończeniu rozpoczętych zadań.
  •  Narastające niezadowolenie z pracy, brak pomysłu na dokonanie zmiany.
  •  Trudności w wyrażaniu własnych opinii.
  •  Utrzymująca się złość i pielęgnowanie urazy do przełożonych i współpracowników
  •  Potrzeba częstego patrzenia na zegarek.
  •  Schematyczne traktowanie podwładnych.
  •  Niezdolność do podejmowanie decyzji.

Rozwój wypalenia zawodowego nie zależy tylko od charakteru stresu i aktualnej siły człowieka, lecz w głównej mierze od oparcia emocjonalnego i możliwości pomocy ze strony struktury społecznej – od wsparcia społecznego. Pomoc dostępna dla nauczyciela w sytuacjach trudnych, zasoby wspierające, dostarczane mu przez interakcję z innymi osobami z grupy odniesienia mogą w istotny sposób obniżać ryzyko pojawienia się syndromu. Ważne są więc relacje w gronie pedagogicznym i atmosfera między pracownikami szkoły.

Obserwuje się coraz większą dostępność skutecznych, specjalistycznych programów mających zapobiegać pojawianiu się w placówkach oświatowych „bourning syndrome” (np.20-godzinny program wykładów i warsztatów prof. Petera Ryan’a). Kompleksowość wpływu na warunki i jakość pracy nauczycieli oznacza podejmowanie oddziaływań jednocześnie na 3 poziomach:

  • indywidualnym
  • indywidualno-organizacyjnym
  • organizacyjnym

Zapobieganie ZWZ na poziomie indywidualnym:

  • pomoc lekarska
  • indywidualne oddziaływania psychoterapeutyczne
  • doraźne wsparcie w gronie współpracowników, rodziny, przyjaciół, specjalisty
  • edukacja m.in. dot. nauki adekwatnych sposobów radzenia sobie ze stresem/ zapobiegania negatywnym skutkom stresu, itp.
  • refleksja nad własnymi potrzebami i motywacją do podejmowania działań zawodowych
  • formy samopomocy, a w tym techniki relaksacyjne: oddechowe, odprężające – rozluźniające napięcie mięśniowe, wyobrażeniowe (wizualizacyjne), wyciszenie, afirmacja, które prowadzą do opanowania, wypoczynku i odprężenia, kontroli stanów lękowych, zwiększają wiarę w siebie, dają poczucie kontroli nad problemem
  • ważne jest też, by pamiętać, że organizm regeneruje się głównie podczas snu W czasie snu głębokiego obniża się temperatura ciała i metabolizsm, zanikają hormony stresowe (kortyzol)‏, wydzielają się potężne ilości hormonu wzrostu (anaboliczny hormon reperujący tkanki. ‏. Natomist. w czasie fazy REMnastępuje wzrost fizyczny połączeń komórkowych i usprawnia się nasze działanie poznawcze. Gdy rozmyślamy przed snem o jutrzejszym dniu, nasz mózg nie jest w stanie zejść na poziom podstawowy, a metabolizm naszego ciała jest cały czas podwyższony z powodu stresu. Na przestrzeni ostatnich 20 lat badacze odkryli w naszym organizmie nigdy nie kończący się proces odnowy organizmu. Aby ten proces mógł zachodzić w sposób ciągły muszą być spełnione określone warunki życiowe – gdy jesteśmy zbyt aktywni lub za mało aktywni wówczas ten proces zwalnia.

Zapobieganie ZWZ na poziomie indywidualno-organizacyjnym:

Działania zwiększające odporność pracowników na stresory, przywykorzystaniu grupowych form pomocy to np.:

  • treningi relaksacyjne grupowe
  • grupowe superwizje, spotkania, grupy wsparcia
  • spotkania psychoedukacyjne
  • interwencje w sytuacjach nagłego kryzysu
  • warsztaty komunikacji
  • wycieczki, spotkania w gronie pracowniczym
  • dodatkowe formy motywacji pracowników (materialne i pozamaterialne)
  • profesjonalne szkolenia (środki finansowe, czas)

Zapobieganie ZWZ na poziomie organizacyjnym:

  • oszacowywanie zagrożenia stresem w danej placówce
  • anonimowe, systematyczne badania określające główne źródło stresu w danym miejscu
  • organizacja szkoleń poprawiających wzajemną komunikację wewnątrz struktury grona pedagogicznego
  • organizacja szkoleń edukujących z zakresu skutecznych sposobów rozwiązywania konfliktów
  • rozsądne obciążanie pracą i delegowanie zadań
  • organizacja tzw. sekcji interwencji kryzysowej dostępnych dla wszystkich pracowników placówki
  • wsparcie finansowe w sytuacjach kryzysowych

Poza zapewnianiem i poszukiwaniem profesjonalnego wsparcia, istnieją pewne zasady/wskazówki, których przestrzeganie może odegrać znaczącą rolę w walce z omawianym problemem. Każdego z nas może dopaść wypalenie zawodowe. Przeciwdziałając mu:

  • Poddaj weryfikacji swoje cele i priorytety
  • Postaraj się, aby Twoje cele były realistyczne aby ich realizacja zależała od Ciebie
  • Oceń czy wymagania, które stoją przed tobą, korespondują z twoimi celami;
  • Przeanalizuj swoje możliwości w zakresie

sprostania tym wymaganiom;

  • Jeżeli odczuwasz nadmiar obowiązków, dokonaj ich redukcji poprzez wycofanie się z pewnych zadań;
  • Staraj się być elastycznym, patrz na problem z różnych perspektyw.
  • Bądź świadomy swoich braków i akceptuj

własne ograniczenia.

  • Naucz się zmieniać swoje myślenie.
  • Podejmuj nowe wyzwania.
  • Zwracaj uwagę na drobne radości codziennego życia.
  • Twórz satysfakcjonujące relacje z innymi.
  • Jeżeli kontakty z otaczającymi ludźmi

kosztują cię zbyt wiele energii, postaraj się zwiększyć

dystans wobec otoczenia. Masz prawo bronić się przed nadmierną

eksploatacją emocjonalną czy psychiczną;

  • Usprawnij swoje umiejętności w zakresie radzenia sobie ze stresem
  • Usprawnij swoje umiejetnosci komunikacyjne
  • Sprawdź, które obszary twoje życia – praca, rodzina, etc. generują stres

i postaraj się to zmienić, rozwiązać istniejące problemy, zredukować stres

  • Skorzystaj z pomocy rodziny lub przyjaciół w uporaniu się ze stresem
  • Zadbaj o odpowiednia ilość snu i właściwe warunki do wypoczynku
  • Upewnij się czy prowadzisz zdrowy styl życia:

–  czy dostarczasz sobie odpowiednią ilość snu i wypoczynku;

– czy twoja dieta jest właściwa, zrównoważona, dostarcza ci

niezbędnych składników;

– czy dostarczasz sobie wystarczająco dużo aktywności fizycznej;

– czy nie nadużywasz kawy lub alkoholu

  • Bądź wrażliwy na własne potrzeby fizyczne, psychiczne, emocjonalne, duchowe i społeczne. Nie zapominaj o wysiłku fizycznym by podnieść ilość endorfin.
  • Pamiętaj by stwarzać sobie okazje do dużej ilości śmiechu i dobrej zabawy – masaż mózgu.
  • Poszukaj odpowiedniego dla siebie hobby, obszaru aktywności, który pozwoli Ci zwiększyć optymizm i zadowolenie z życia, bądź zmień obszar dotychczasowych zainteresowań.
  • Pamiętaj, że istniejesz również poza pracą.
  • Przyznaj sobie prawo do wypoczynku, relaksu, przyjemności.
  • W sytuacji silnego stresu stosuj proste formy relaksacji, obniżenia napięcia i wizualizacje.
  • Zadbaj o równowagę pomiędzy pracą a wszystkimi innymi aspektami twojego życia (rodzina, życie towarzyskie, pasje, zainteresowania itp.).
  • Wyznacz cele dotyczące wszystkich obszarów swojego życia (nie tylko sfery zawodowej), a następnie monitoruj czy energia, którą poświęcasz rozłożona jest równomiernie na każde z nich.
  • Omawiaj w zespole szczególnie trudne przypadki i przeciwności, które pojawiły się w pracy.
  • Bądź świadomy swoich możliwości psychicznych i fizycznych, a następnie dostosuj do nich wymiar pracy.
  • Naucz się wyznaczać realistyczne cele zawodowe (czy oczekiwania, które sobie stawiam są możliwe do osiągnięcia?). Stawiaj granice własnej odpowiedzialności za pacjenta – miej poczucie odpowiedzialności jedynie za to, na co faktycznie masz wpływ.
  • Zadbaj o stały rozwój zawodowy.

Pomóż sobie sam, przez to pomożesz też innym. Pamietaj, że od twojego stanu fizycznego, psychicznego i emocjonalnego oraz efektywności pracy zależy dobrostan innych, wiec najpierw najlepiej jak potrafisz zaopiekuj się sobą.

 

Opracowała: mgr Anna Maciejczuk – psycholog PPPP

 

Bibliografia:

 

  1. H. Sęk „Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie”, Warszawa 2005.
  2. B. Rychlik „Wypalenie zawodowe osób pomagających innym – zagrożenia, diagnoza, sposoby przeciwdziałania”, Rynia 2007.
  3. M. Lechowicz – Ziółkowska „Warsztaty optymalizacji kompetencji życiowych”, Warszawa 2002.
  4. H. Hamer, J. Wołoszyn „Wybrane zagadnienia z psychologii społecznej”, Warszawa 1997.
  5.  J. Fengler „Pomaganie męczy. Wypalenie w pracy zawodowej”, Gdańsk 2001.
  6.  N. Ogińska-Bulik „Stres zawodowe w zawodach usług społecznych”, Warszawa 2006.
  7.  P. Hreciński „Wypalenie zawodowe nauczycieli”, Warszawa 2016.
  8.  Ch. Berndt „tajemnica odporności psychicznej. Jak uodpornić się na stres, depresję i wypalenie zawodowe”, Kraków 2015.
  9. C. Maslash, M. Leiter „Prawda o wypaleniu zawodowym. Co robić ze stresem w organizacji”, Warszawa 2011.
  10. S. Tucholska „Stres zawodowy u nauczycieli. Poziom nasilenie i symptomy” Psychologia Wychowawcza 42 (3), 227-236.