Wady wymowy

Mowa i jej mechanizmy.

Logopedia jest „nauką o kształtowaniu prawidłowej mowy, usuwaniu wad wymowy oraz nauczaniu mowy w przypadku jej braku lub utraty”.

Do zadań logopedii, według Ireny Styczek należą:

  • kształtowanie prawidłowej mowy w domu rodzinnym, przedszkolu i w szkole, czyli dbanie o jej prawidłowy i jak najlepszy rozwój pod względem fonematycznym, gramatycznym i leksykalnym.
  • doskonalenie mowy już ukształtowanej,
  • usuwanie wad mowy,
  • nauczanie mowy (mówienia i rozumienia) w wypadku jej braku lub utraty,
  • usuwanie zaburzeń głosu,
  • usuwanie trudności w czytaniu i pisaniu.

Mowa jest dźwiękowym porozumiewaniem się ludzi. Jej prawidłowy rozwój stanowi podstawę kształtowania się osobowości dziecka.

Jeśli proces rozwoju mowy przebiega prawidłowo , dziecko prawidłowo myśli, rozwija swoje słownictwo, opanowuje zasady gramatyczne, wyraża swoje spostrzeżenia, pragnienia i uczucia.

Rozwój mowy nie przebiega u wszystkich dzieci jednakowo. Jedne opanują mowę szybciej, inne wolniej.

Podstawową wiedzę o tym, jak rozwija się mowa dziecka powinien posiadać każdy rodzic, aby umiejętnie kierować jej rozwojem.

Bez tej wiedzy możesz dziecku zaszkodzić, wymagając tego, czemu sprostać nie może, czy też lekceważąc, przeoczając niepokojące sygnały.

Etapy rozwoju mowy.

Rozwój mowy dziecka od narodzin do 6-7 roku życia dzielimy na cztery okresy:

Okres prenatalny od poczęcia do narodzin. W rozwoju płodu narządy mające służyć mówieniu wykształcają się stosunkowo wcześnie.

Aparat słuchowy ukształtowany jest w pełni od 16 tygodnia ciąży. Jednak między 24 a 28 tygodniem życia płodowego zmielinizowane słuchowe drogi nerwowe pozwolą na rozpoczęcie percepcji dźwięków.

Dziecko słyszy dźwięki pochodzące z ciała matki, jej głos bogaty w wysokie częstotliwości, które najbardziej stymulują uszy i mózg, rytm bicia sreca, który pozostaje na zawsze „wrdukowany” w pamięć i ciało. Rytm tem stanowi podstawę naszej potrzeby rytmu w muzyce i rozwoju języka. W 3 miesiącu życia płodowego wykształcają się narządy mowne i od tego momentu rozpoczyna się ich funkcjonowanie.

  1. Okres melodii- sygnału apelu 0-1 r.ż. na tym etapie komunikacji werbalnej dziecko posługuje się krzykiem, płaczem, dźwiękonaśladuje, komunikację wspiera gestami i mimiką. Krzyk – jest ćwiczeniem narządu oddechowego i formą komunikacji z otoczeniem. Po krzyku matka rozpoznaje potrzeby dziecka. Krzyk dziecka spowodowany jest pierwszym oddechem i świadczy o jego prawidłowym rozwoju.

Około 2-3 miesiąca życia pojawia się u niemowląt forma prewokaliczna- głużenie. Jest to forma odruchu bezwarunkowego, polega na przypadkowych ruchach narządów artykulacyjnych, w wyniku których powstają dźwięki. Ta forma porozumiewania się występuje u wszystkich dzieci nawet z dużymi ubytkami słuch. U dzieci niesłyszących zanika ok. 18 m.ż.

W koło 6 m.ż pojawia się gaworzenie, czynność zamierzona, warunkowa, jest celowym działaniem i powtarzaniem dźwięków. Dziecko naśladuje dźwięki mowy zasłyszane od otoczenia i ćwiczy słuch. Około 10 miesiąca pojawiają się echolalie fizjologiczne.

Pod koniec tego okresu dziecko spełnia proste polecenia. Pojawiają się pierwsze wyrazy tj. mama, tata, dada, baba.

Co ciekawe rozwój mowy w okresie melodii postępuje zazwyczaj równolegle z rozwojem fizycznym.

– fazie głużenia odpowiada umiejętność unoszenia głowy,

– fazie gaworzenia- umiejętność siadania,

– pierwszym wyrazom- pozycja pionowa.

  1. Okres wyrazu.

To czas sygnału jednoklasowego i trwa od 1 r.ż. do 2 r.ż. w tym okresie dziecko używa wielu samogłosek ( oprócz nosowych), wymawia spółgłoski p,b,m,t,d,n,k,ś (czasem ć).

Wypowiedzi dziecka na ty etapie mogą stanowić:

– ułamek wyrazu (sygnał strzępkowy),

– 1 wyrazu, wyrazu dźwiękonaśladowczego, sygnału jednosymbolowego,

– wielu wyrazów, bez reguł gramatycznych, sygnału wielosymbolowego.

Pod koniec drugiego roku pojawiają się wypowiedzi dwuwyrazowe.

  1. Okres zdania. Okres sygnału dwuklasowego, trwa od 2 r.ż. do 3 r.ż.

Dziecko wzbogaca swój słownik czynny i bierny, ustala się system fonologiczny. Wypowiedzi dziecka są jeszcze niezgodne z tradycją językową.

Pojawiają się głoski : p,b,m,pi,bi,mi,f,w,fi,wi,ś,ź,ć,dź,ń,ki,gik,g,t,d,nl. Pod koniec tego okresu mogą pojawić się głoski s,z,c,dz, a nawet sz,ż,cz,dż.

Dziecko zna około 800 do 1500 słów. W wypowiedziach używa rzeczowników, czasowników, przymiotników, liczebników, przyimków, spójników, zaimków, przysłówków. Buduje zdania oznajmujące, rozkazujące, pytające, wykrzyknikowe.

Mowa w 80% zrozumiała dla otoczenia.

  1. Okres swoistej mowy dziecięcej.

Trwa od 3 r ż. Do (6) 7 roku życia według E. Minczakiewicz, a do 7 r ż. według L. Kaczmarka. W związku z rozwojem sprawności językowej, znacznie rośnie liczba zadawanych pytań, okres ten nazywany jest okresem pytań.

W tym okresie występują następujące zjawiska językowe:

neologizmy

– hiperpoprawność

– niepłynność mówienia

Dziecko w wypowiedziach używa od 3500 do 7000 słów w zależności od środowiska wychowawczego.

Ten okres rozwoju języka charakteryzuje się:

Nieporadnością w zakresie używania form fleksyjnych np. pomieszanie osób, rodzajów,

/ cio tam siom?- co tam jest?/

Swoiste formy deklinacyjne i koniugacyjne,

/ Daj ja opcine- daj ja obetnę/.

Formy czasu przeszłego przekształcone do czasu teraźniejszego

/do lasu pujdziułam- do lasu poszłam/.

Stopniowanie przymiotnika / do głembokszej wody- do głębszej wody/.

Użycie liczby pojedynczej jako podstawy do tworzenia liczby mnogiej i odwrotnie / zrobiłam ludzia- zrobiłam człowieka/.

Mutylacji – czyli uszczuplenia wyrazu

/ twój kapel- twój kapelusz/.

Metatezami– przestawkami sylab lub fonemów / badałan- bałagan/.

Zniekształcenia wyrazów /kulajnoga- hulajnoga/.

Lingwołamkami / pendziel- pędzel/.

Augmentacjami- zgrubienia, /ołuch- ołówek/,

Neologizmy dziecięce /badanka- badania lekarskie/.

Dziecko 3- letnie powinno już :

– wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe.

a,o,e,i,u,y,ę,ą

Chociaż w mowie jego mogą występować odstępstwa np. zamiana samogłosek: a=o, e=a, i=y.

Jest to związane z nie wykształconą sprawnością narządów mowy.

– Wymawiać spółgłoski: m,mi,p,pi,b,bi,f,w,fi,wi,ś,ź,ć,dź,ń,

k,g,ki,gi,ch,t,d,n,l,li,j,ł.

W tym wieku mogą pojawiać się głoski s,z,c,dz, a nawet sz,ż,cz,dż.

Dziecko potrafi wskazać części ciała, elementy zabawek, nazywa i wykonuje czynności, umie podać swoje imię.

Trzylatek używa już zdań kilkuwyrazowych, w których wciąż występują błędy gramatyczne. / nie mam zabawków, spodniów/.

Dziecko 4- letnie powinno już :

utrwalają się głoski : s,z,c,dz

Dziecko nie powinno już wymawiać ich jak : ś,ź,ć,dź.

Pojawia się głoska r, choć jej opóźnienie nie powinno jeszcze niepokoić.

Głoski sz,ż,cz,dż dziecko jeszcze zamienia na s,z,c,dz.

Mowa dziecka 4- letniego ma charakter sytuacyjny, wyraż przeżycia związane z konkretna sytuacją i osobami w niej uczestniczącymi.

Mowa ma charakter emocjonalny. W tym wieku, nasila się tendencja do tworzenia neologizmów.

Wzbogaca się słownik o nazwy przedmiotów i zjawisk, przyswaja wyrazy o bardziej abstrakcyjnym znaczeniu, nie zawsze je rozumiejąc i błędnie posługując.

– buduje zdania współrzędnie złożone przeciwstawne.

– pojawiają się jeszcze błędy w odmienie rzeczowników, czasowników, zaimków, liczebników np. dam mojemu bratowi,te dwa dziewczynki,

4- latek przyswaja sobie w kolejności czas teraźniejszy, przeszły i przyszły, używa czasownika w 3 osobie, a gdy nastąpi wyodrębnienie siebie, własnego „ja” z otoczenia, posługuje się w swojej mowie pierwszą osobą.

Dziecko przyswaja sobie przymiotniki, przyimki i zaimki.

Dziecko 5- letnie powinno już :

Mowa dziecka 5- letniego jest już w zasadzie zrozumiała.

Głoski sz,ż,cz,dż zaczynają się utrwalać.

Dziecko potrafi je poprawnie powtórzyć, choć w mowie potocznej mogą być wymawiane jak s,z,c,dz.

Głoska r powinna być wymawiana , ale często pojawia się dopiero w tym okresie.

Wypowiedzi dziecka są już wielozdaniowe. Jest już kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo -skutkowych.

Pięciolatek chętnie opowiada o tym, co działo się w przedszkolu, o filmie, który obejrzało, lub o bajce, którą przeczyta mama.

Wypowiedzi są już poprawne pod względem gramatycznym.

Występuje zainteresowanie funkcją słowa, szukania odpowiedniego wyrazu, nazwy przedmiotu, czynności. Powstaje swoiste słowotwórstwo.

Mowa 5-latka ma charakter konkretno- wyobrażeniowy. Wybiega poza konkretną sytuację i działanie dziecka.

Mowa ma charakter bardziej uspołeczniony i komunikatywny. Jej forma obejmuje kilkuzdaniowe wypowiedzi i elementy opowiadania.

Dziecko 6- letnie powinno już :

U dziecka 6- letniego proces rozwoju wymowy jest już ukończony, ale rozwoju języka nadal trwa, bo dziecko przez cały czas uczy się nowych wyrazów.

Brzmienie wszystkich głosek powinno być prawidłowe.

Błędy gramatyczne całkowicie zanikają , zaś wypowiedzi powinny być wielozdaniowe, sensowne i poprawne pod każdym względem.

W wieku 6 lat utrzymuje się nasilona aktywność werbalna, która czasem przybiera formę gadatliwości, pojawiają się początki logicznego uzasadniania sądów opartych na konkretnych doświadczeniach.

Mowa dziecka przekształca się w czynność wewnętrzną- myślenie służące kierowaniu własnych działań.

Przyczyny powodujące powstawanie wad wymowy, a więc zaburzeń artykulacyjnych:

  • Zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego
  • Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy
  • Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuch
  • Niesprzyjające warunki do wykształcenia się mowy związane z czynnikami społecznymi- uwarunkowania środowiskowe
  • Uszkodzenie ośrodków i grup nerwowych unerwiających narządy mowne
  • Nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego
  • Psychiczne przyczyny zaburzeń artykulacji
  • Opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny dziecka

1. Zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego:

– nieprawidłowa budowa języka ( język zbyt długi, za duży – makroglosja, za krótki, zbyt gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe);
– nieprawidłowa budowa podniebienia ( zbyt mocno wysklepione, wąskie podniebienie twarde, tzw. gotyckie podniebienie; rozszczep podniebienia);
– zniekształcenie zgryzu ( zgryz otwarty, – gdy zęby dolnej szczęki nie schodzą się z zębami szczęki górnej w odcinku środkowym lub bocznym: przodozgryz { syn.progenia, prognacja} – wysunięcie dolnej szczęki do przodu w stosunku do górnej; tyłozgryz – cofnięcie dolnej szczęki, w stosunku do szczęki górnej);
– anomalie zębowe ( trwałe: diastema – szpara między pierwszymi siekaczami, protruzja – czyli wychylenie korony górnych zębów przednich na zewnątrz jamy ustnej, retruzja,– czyli wychylenie górnych zębów przednich do wewnątrz jamy ustnej; oraz anomalie zębowe przejściowe, jak w czasie wymiany uzębienia);
– przerost trzeciego migdałka;
– polipy;
– skrzywienie przegrody nosowej;
– przerost śluzówki nosa.

2. Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy, czyli:
– niska sprawność języka, warg;
– trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z artykulacją nasady;
– zakłócona praca mięśni napinających i przywodzących wiązadła głosowe

– nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego;
– brak pionizacji języka, tzw. infantylne połykanie ( prowadzące do wsuwania języka między zęby).

3. Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu:
– zaburzenie analizy i syntezy słuchowej;
– wybiórcze upośledzenie słuchu; obniżenie słyszalności ( niedosłuch, głuchota);
– zaburzenie słuchu fonematycznego.

4. Warunki niesprzyjające uczeniu się mowy ( dyslalia związana z czynnikiem społecznym):
– nieprawidłowe wzorce wymowy; nieprawidłowa atmosfera, styl wychowania i postawy rodziców;
– brak stymulacji rozwoju mowy.

5. Nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego dyslalia ośrodkowa; dyslalia centralna, występujące w przypadku afazji i dyzartrii.

6. Psychiczne podłoże dyslalii ( brak zainteresowania mową innych; odczuwanie własnych wypowiedzi jako czegoś trudnego, męczącego i w związku z tym ograniczanie ich, co nie sprzyja normalnemu rozwojowi mowy – dyslalia asocjacyjna).

7. Opóźniony rozwój psychomotoryczny ( dyslalia rozwojowa) i emocjonalny dziecka.

Najczęstszą wadą wymowy spotykaną na etapie wieku przedszkolnego jest dyslalia, czyli zaburzenie mowy polegające na niemożności prawidłowego wymawiania określonych dźwięków (Spionek 1969).

Natomiast B. Sawa uważa, że dyslalia to zaburzenie artykulacyjne polegające na opuszczaniu, podstawianiu, zniekształceniu głosek (Sawa 1990).

Najprościej mówiąc, są to wszelkie nieprawidłowości związane z niepoprawnym wymawianiem jednej, kilku lub wszystkich głosek.
Istnieją dwa kryteria dzielące dyslalię. Pierwszy rodzaj dyslalii występuje ze względu na rodzaj głoski nieprawidłowo artykułowanej:

1. Sygmatyzm – jest to najczęściej spotykane zaburzenie u dzieci, czyli tak zwane seplenienie. Polega na polega na nieprawidłowej artykulacji głosek s,z,c,dz, lub
sz,ż,cz,dż oraz ś,ź,ć,dź. Najczęściej spotykany jest sygmatyzm interdentalny, czyli seplenienie międzyzębowe (mysz- mys, myś; szafa- safa, śafa; żaba- zaba, źaba). W zależności od miejsca wadliwej artykulacji wyróżniamy najczęściej spotykany sygmatyzm międzyzębowy (
język jest spłaszczony i wysuwa się między zęby, a powietrze rozprasza się po całej powierzchni), wargowo-zębowy (dolne siekacze stykają się z górną wargą lub górne siekacze z dolną wargą, język nie bierze udziału w artykulacji), boczny (przy artykulacji bocznej dziecko nie emituje powietrza w linii prostej, lecz z jednej strony lub z obu stron) i przyzębowy (szeroki język zbliża się do wewnętrznej strony siekaczy). Rzadziej spotykany jest sygmatyzm świszczący, krtaniowy, gardłowy, nosowy.

2.Rotacyzm – również, obok sygmatyzmu, często spotykana wada, która polega na zaburzonej, nieprawidłowej artykulacja głoski r (rower- lowel, jowel).
R języczkowe (tzw. francuskie) jest najczęstszą formą rotacyzmu- wymowa polega na wibracji języczka będącego zakończeniem podniebienia miękkiego.
Język pozostaje bierny. Głoska r może być też zastępowana inną l lub j. Niekiedy r wymawiane jest nieprawidłowo: wargowo, policzkowo lub tylnojęzykowo.

3.Mowa bezdźwięczna– polega na tym, że głoski dźwięczne zastępowane są odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi, np.: zamiast b dziecko wymawia p (np. zamiast bułka-półka), zamiast głoski d wymawiane jest t (domek-tomek), głoska w wymawiana jest jako głoska f (wafel-fafel).
Do wad wymowy, z którymi często borykają się dzieci i ich rodzice należą:

4.Kappacyzm – polega na wadliwej artykulacji głoski k (kura-tura)

5.Gammacyzm – polegający na wadliwej artykulacji głoski g (góra-dóra; gitara- ditara)

6.Lambdacyzm – to wadliwa artykulacja głoski l (lalka- jajka; las- as)

Drugi rodzaj dyslalii występuje ze względu na sposób wadliwej realizacji dźwięku i tu należą wady:

1.Mogilalia (elizja dźwięku)- polega na braku realizacji danej głoski dźwięcznej (koza-koa, góra- óra, woda-oda)

2.Paralalia (substytucja dźwięku) –jest zastępowanie jednej głoski dźwięcznej inną głoską bezdźwięczną (woda- fota, żaba-szaba, dom-tom)

3. Dyslalia właściwa – polega na deformacji głoski lub głosek, na przykład s jest realizowane przez s międzyzębowe.

Pamiętajmy, iż wszystkie rodzaje zniekształceń głosek oraz nieprawidłowości w budowaniu wypowiedzi słownych wymagają jak najwcześniejszej konsultacji logopedycznej.

Dzieci do około 7 roku życia powinny w prawidłowy sposób realizować wszystkie trudne głoski, czyli sz, ż, cz, dż, r.

Literatura:

L. Kaczmarek „ Nasze dziecko uczy się mowy”

G. Demelowa „ Elementy logopedii”

K. Kozłowska „ Wady wymowy możemy usunąć”

B. Sawa „Dzieci z zaburzeniami mowy”

Opracowała: mgr Małgorzata Świderska- Poniatowska

Logopeda, neurologopeda